Çin’de ülkeyi yöneten Komünist Parti’nin bu hafta sonu başlayacak 20. Ulusal Kongresi’nde ülkenin gelecek 5 yıldaki yönetim kadrolarını şekillendirecek kritik kararların alınması bekleniyor.

Devlet Başkanı ve ÇKP Genel Sekreteri Şi Cinping’in iktidarını üçüncü döneme taşımasının yolunu açması beklenen kongrede ülkenin farklı yerlerinden başkente gelecek delegeler, partinin merkezi yönetim organlarını seçecek.

Tek parti iktidarının olduğu ve anayasada güçler ayrılığı ilkesinin bulunmadığı Çin’de Komünist Parti, merkezi ve yerel hükümetlerin, yasama, yargı, danışma organlarının, kamu kurum ve kuruluşlarının, devlete ait şirketlerin ve ordunun yönetimini belirliyor.

Devlet ile parti yönetiminin iç içe geçtiği ve çakıştığı ülkede ÇKP’nin yönetim organlarının nasıl şekilleneceği, devlet ve hükümet organlarının yapılanmasını da doğrudan etkiliyor.

20’nci kongrede partinin tepe yönetimine seçilecek isimler, Devlet Başkanlığı ve Başbakanlığın yanı sıra kabine işlevini yerine getiren Devlet Konseyinin, yasama organı Çin Ulusal Halk Kongresinin (ÇUHK) ve danışma organı Çin Halk Siyasi Danışma Konferansının (ÇHSDK) yönetiminde rol üstlenecek.

Resmi rakamlara göre, 2022 itibarıyla üye sayısı 96 milyon 710 bini aşan ÇKP, Hindistan’da 180 milyondan fazla üyesi bulunan iktidardaki Hindistan Halk Partisinin (BJP) ardından “dünyanın en geniş üye tabanına sahip ikinci partisi” konumunda bulunuyor. ÇKP’nin üye sayısı, 1,4 milyarı aşan Çin nüfusunun yaklaşık yüzde 6,8’ine karşılık geliyor.

Ulusal Kongre dışında eyalet, bölge, şehir ve ilçe düzeyinde yerel kongreler toplayan, köy ve mahallere kadar örgütlenerek yönetim organları kuran partinin geniş üye tabanı, iktidar piramidinin en alt basamağını oluşturuyor.

Ulusal Kongre

Partinin ulusal düzeyde en üst organı sayılan kongre, ÇKP Merkez Komitesi ile Merkezi Disiplin İnceleme Komisyonu (MDİK) üyelerini seçme, bu organların çalışma raporlarını onaylama, parti tüzüğünü değiştirme ve partiyle ilgili temel konuları tartışarak karara bağlama yetkisine sahip.

ÇKP üyelerinin yalnızca sınırlı bir bölümü, 5 yılda bir toplanan Ulusal Kongre’ye delege olarak katılabiliyor. Başkent Pekin’de 16 Ekim’de başlayacak 20’nci kongreye 2 bin 296 delege iştirak edecek.

Ulusal Kongre delegelerinin seçiminde “ideolojik uygunluk” önemli bir kriter olarak değerlendiriliyor. 20’nci kongreye katılacak delegeler, Ekim 2021-Temmuz 2022 döneminde ülke genelinde parti teşkilatlarının yaptığı yerel kongreler ile parti temsilcileri toplantılarında belirlendi.

ÇKP Genel Ofisi’nden yapılan açıklamada, delegelerin “Yeni Dönemde Çin Karakteristiğinde Sosyalizm Üzerine Şi Cinping Düşüncesi’ rehberliğinde parti tüzüğüne ve ÇKP Merkez Komitesinin öngördüğü şartlara ve yöntemlere uygun seçildiği” belirtildi.

Delege listesinde tabi delegeler olarak ÇKP Merkez Komitesi ile ÇHUK ve ÇHDSK’nin üyelerinin yanı sıra özerk bölge, eyalet ve şehirlerin parti sekreterleri, valileri ve belediye başkanları, merkezi ve yerel parti teşkilatlarının disiplin, güvenlik, propaganda ve personel komisyonlarının başkanları, bakanlar ve bakanlıkların parti sekreterleri, Merkezi Askeri Komisyonun üyeleri, Çin Halk Kurtuluş Ordusu’nun (ÇHKO) cephe ve kuvvet komutanları yer aldı.

Devlete ait şirketlerin yöneticileri ile özel sektör temsilcisi iş adamlarının yanı sıra delegelerin yüzde 33,6’sını oluşturan 771 temsilci, çalışanlardan seçildi. 192 işçi ve göçmen işçi, 85 çiftçi, 266 profesyonel çalışan ve teknisyen listede kendine yer buldu.

Delegelerin yüzde 73’ü erkek, yüzde 27’si kadın temsilcilerden oluştu. Listede 619 kadın delege yer alırken temsil oranı önceki kongreye kıyasla yüzde 2,8 artsa da nüfusun yüzde 49’unu oluşturan kadınların kongrede göreli düşük temsil edilmesi dikkati çekti.

Çin’de çoğunluğu oluşturan Han Çinlileri dışındaki 55 etnik azınlık grubundan 40’ına mensup 264 delege listede yer aldı. Azınlık mensupları, delegelerin yüzde 12’sini oluşturdu.

Delegelerin yaş ortalamasının 52,2 olduğu, yüzde 96,9’unun 1978’te başlayan reform ve dışa açılma döneminde partiye katıldığı aktarıldı.

Merkez Komite

Delegeler, 20’nci kongrede partinin temel karar organı ÇKP Merkez Komitesi’ni seçecek. Halen 205 asil üye ve kararlarda oy hakkı bulunmayan 171 yedek üyeden oluşan Merkez Komite, Ulusal Kongre’nin toplanamadığı zamanlarda partinin en üst karar organı işlevini görüyor.

Yılda en az bir kez toplanan Merkez Komite, Ulusal Kongre’nin kararlarını uygulama, partinin çalışmalarını yönlendirme, sonraki Ulusal Kongre’nin takvimini, delege seçimi kriterlerini ve kotalarını belirmeme yetkisine sahip.

ÇKP’nin merkezi yönetimi, her yönetim organının yetkilerini kendi seçtiği daha sınırlı sayıdaki temsilciden oluşan bir üst organ aracılığıyla kullandığı ve sonunda iktidarın en tepede ÇKP Genel Sekreteri’nde cisimleştiği bir piramit yapısını andırıyor.

ÇKP Merkez Komitesi’nin Ulusal Kongre delegelerince seçilmesinin ardından Merkez Komite, halen 25 üyeden oluşan Siyasi Büro’yu ve onlar arasından 7 kişilik Daimi Komite’yi ve partinin lideri Genel Sekreter’i seçiyor. Ancak bu seçimlerde siyasi irade, yetki devri şemasının tabandan tepeye doğru ilerleyişinin aksine tepeden tabana doğru biçimleniyor. Partinin en üst yönetim organı Merkez Komite, Daimi Komite ve Siyasi Büro’nun yaptığı istişarelerin ardından tek liste halinde, bazı yıllarda asil üye sayısından yalnızca birkaç kişi fazla olacak şekilde Ulusal Kongre’ye sunuluyor. Bu yöntem, kongrenin seçimdeki rolü daha çok onay ile sınırlı kılıyor.

Merkez Komite seçildikten sonra Siyasi Büro, Daimi Komite ve Genel Sekter’in seçimi de benzer şekilde üst organlarda alınan kararların uygulanmasından ibaret bir görünüm arz ediyor.

Siyasi Büro

Çin siyasetini ilgilendiren en önemli kararlar halen 25 üyesi olan Siyasi Büro tarafından alınıyor. Siyasi Büro’nun ve onun 7 kişilik Daimi Komitesi’nin üyelerinin nasıl seçildiği, partinin saydam olmayan yönetim yapısı nedeniyle tam olarak bilinemiyor.

Ancak geçmiş yıllarda yapılan seçimler ve devlet medyasında yer alan bilgilerden hareketle seçimin, ÇKP’nin görevdeki ve eski üst düzey liderlerinin görüşlerine başvurulan bir istişare sürecinin ürünü olduğu anlaşılıyor.

ÇKP lideri Şi Cinping’in ikinci kez genel sekreter seçildiği 2017’deki 19’uncu kongrenin ardından ulusal basındaki haberlerde, Şi’nin Siyasi Büro üyelerinin belirlenmesi için nisan ve haziranda partinin görevdeki ve emekli 57 üst düzey yetkilisi ile yüz yüze görüşmeler yaparak aday önermelerini istediği bildirilmişti.

Ayrıca Şi dışındaki diğer üst düzey liderlerin de bakan düzeyindeki 258 yetkili ile benzer görüşmeler yaparak aday önerilerini aldığı ve nihai listeye bu öneriler doğrultusunda karar verildiği aktarılmıştı.

Söz konusu istişarelerde Siyasi Büro dışında Daimi Komite, Merkezi Askeri Komisyon ve Parti Sekretaryası’nda ayrıca yürütme organı Devlet Konseyi, yasama organı ÇUHK ve danışma organı ÇHSDK’de kritik görevlere getirilmesi öngörülen kişiler için de öneriler alındığı kaydedilmişti.

Şi’den önceki Genel Sekreter Hu Cintao döneminde ise 2007’deki 17. Ulusal Kongre ve 2012’deki 18. Ulusal Kongre’de Siyasi Büro üyelerinin belirlenmesi için Merkez Komite’de oy kullanma yöntemi benimsenmişti. Merkez Komite’nin asil ve yedek üyeleri, Siyasi Büro adaylarını turuncu oy pusulasına yazarak önermişti. Hatta 2012’de Daimi Komite üyeleri de oy yöntemiyle önerilmişti.

Ancak “oy kullanmada usulsüzlükler yapıldığı” gerekçesiyle bu yöntem, Şi döneminde terk edildi. Şi’nin iktidara geldiği 2012’deki kongrenin ardından eski Daimi Komite üyesi ve Siyasi ve Hukuki İşler Komisyonu Başkanı Cou Yongkang, Siyasi Büro üyesi ve Çongçing şehri Parti Sekreteri Sun Cıngcay ve eski Devlet Başkanlığı Müşteşarı Ling Cihua, “yolsuzluk” ve “hizip oluşturarak parti liderliğinin dayanışmasını bozma” suçlamasıyla hapse mahkum edilmişti.

Siyasi Büro’daki 25 üyeden 12’si emeklilik yaşında

ÇKP’de 2000’lerin başından bu yana uygulanan yazılı olmayan kurala göre bir yöneticinin üst göreve atanması veya görevini sürdürmesi için 67 yaşını aşmamış olması gerekli görülüyor. Bugünkü Siyasi Büro ve Daimi Komite’de görev yapan, Genel Sekreter Şi dahil 25 üyeden 12’si kongre tarihi itibarıyla emeklilik yaşını aşmış olacak.

69 yaşındaki Şi’nin iktidarını üçüncü döneme taşıması beklenen kongrede yaş haddi kuralının diğer üyeler için de esnetilip esnetilmeyeceği merak konusu.

Daimi Komite

ÇKP Merkez Komitesi Siyasi Büro Daimi Komitesi, Çin’in fiilen en yetkili yönetim organı konumunda bulunuyor. Farklı dönemlerde sayısı değişmekle birlikte bugün 7 kişiden oluşan Daimi Komite’de Devlet Başkanı Şi Cinping, Başbakan Li Kıçiang, Çin Ulusal Halk Kongresi Başkanı Li Canşu, Çin Halk Siyasi Danışma Konferansı Başkanı Vang Yang, ÇKP Birinci Sekreteri Vang Huning, ÇKP Merkezi Disiplin İnceleme Komisyonu Başkanı Cao Lıji ve Başbakan Birinci Yardımcısı Han Cıng yer alıyor.

Yürütme, yasama ve danışma organları ile partinin idare ve disiplin aygıtlarının başındakileri buluşturan, Çin’in en önemli siyasi kişiliklerinin bir araya geldiği Daimi Komite, biçimsel olarak Ulusal Kongre’ye ait olan yönetme yetkisinin, üst organlara devredilerek kullanıldığı zincirin en son halkası konumunda bulunuyor.

Çin, tek parti devleti olduğu için Daimi Komite’nin aldığı kararlar, fiilen yasa gücünde etkiye sahip oluyor.

Genel Sekreter

Daimi Komite’ye “Merkez Komitesi Genel Sekreteri” olarak da adlandırılan Genel Sekter Başkanlık ediyor. Devlet Başkanlığı ve Merkezi Askeri Komisyon’un başkanlığını da yürüten Genel Sekreter, böylece partinin, devletin ve ordunun başındaki “tek adam” pozisyonunu üstleniyor.

Bir mutlak hakim konumu olan bu tek adam rolü, Çin Halk Cumhuriyeti’nin kuruluşundan bu yana başta Kurucu Önder Mao Zıdong olmak üzere az sayıdaki lider tarafından farklı sıfat ve biçimler altında sürdürüldü.

Hem devletin hem partinin başında “Başkan” unvanıyla Mao’nun 1976’daki ölümünün ardından 1978’den itibaren Dıng Şiaoping, devlet veya parti başkanı olamamasına rağmen “Üstün Lider” sıfatıyla devlet, parti ve ordu aygıtlarına nihai karar verici olarak hakim oldu.

Dıng’dan sonra ülkede “iktidarın çatışmasız devri” amacına yönelik olarak yönetimde kurumsallaşmaya ve profesyonelleşmeye önem verildi. Devlet Başkanlığı, Genel Sekterlik ve Askeri Komisyon Başkanlığı görevleri, aynı kişi tarafından yürütülse de tanımı ve sınırları, görev değişim usulleri belirlendi.

Dıng’ın 1987’deki ölümünün ardından iki yıllık geçiş sonrası Ciang Zımin, 1989-2002 döneminde Genel Sekreterlik ile Devlet Başkanlığı ve Askeri Komisyon Başkanlığı’nı üstelenerek yetkileri tek elde toplayan lider oldu.

Dıng, 2002’de 16’ncı kongredeki Genel Sekreterliği Hu Cintao’ya devrederek yönetimde yeni nesil liderlerin önünü açtı. Hu’nun 2002-2012 dönemindeki iktidarını, Şi Cinping’in 2012-2022’deki 10 yıllık iktidarı izledi.

İktidarda kurumsallığın ve profesyonelliğin hakim olduğu bu dönemde lidere yürütmenin başındaki güçlü başbakanlar eşlik etti. Ciang döneminde Li Pıng ve Cu Rongji, Hu döneminde Vın Ciabao ve Şi döneminde Li Kıçiang, başbakan olarak icraatları yönlendirici roller üstlendi.

Yaklaşık 40 yıllık dönemde iktidarı devralması öngörülen yeni nesil liderlerin buna uygun yardımcı görevlerde tecrübe kazanmaları, kurumsallaşma ve yönetimde süreklilik adına tercih edildi. Örneğin, bugün Devlet Başkanı ve Başbakanlık görevlerini yürüten Şi ve Li’nin ilk kez 2007’deki 17’nci kongrede 54 ve 52 yaşlarındayken Daimi Komite’ye seçilmeleri ve birkaç ay sonra Devlet Başkanı Yardımcısı ve Başbakan Birinci Yardımcısı görevlerine getirilmeleri gelecek iktidarın sinyalini vermişti.

Şi’nin yeni dönemi iktidar yapısında değişme sahne olacak

Ancak Şi, yeni kongrede son 40 yıldaki kurumsallaşmaya ve sürekliliğe dayalı iktidar düzeninde değişime gideceğinin işaretini veriyor. ÇKP Genel Sekreteri Şi, ilk kez 2012’deki 18. Ulusal Kongre’de seçildiği görevi 10 yıldır sürdürüyor. Şi’nin 20’nci kongrede iktidarını üçüncü döneme taşıyarak Kurucu Önder Mao’dan sonra parti liderliğini ve devlet başkanlığını iki dönemden fazla sürdüren ilk yönetici olması bekleniyor.

Çin Anayasası’nda 2018’de yapılan değişiklikle devlet başkanının görev süresini iki dönemle sınırlayan kural kaldırılmış, böylece Şi’nin liderliğini üçüncü dönemde sürdürmesinin önü açılmıştı.

Ayrıca Şi’nin kendisinden sonra gelecek lidere ve liderlere işaret etmeyen tercihlerde bulunması, iktidarını belirsiz süreyle sürdürme niyetinin göstergesi olarak yorumlanıyor.

Şi, 2017’de yapılan 19’uncu kongrenin ardından Devlet Başkan Yardımcısı’nı Daimi Komite üyeleri arasından seçmemiş, emeklilik yaşını geçen eski MDİK Başkanı Vang Çişan’ı yardımcılığına atamıştı. Öte yandan Daimi Komite üyelerinden kongrede yaş haddini dolduracak Han Cıng’ı Başbakan Birinci Yardımcısı yapmıştı.

Öte yandan 20’nci kongrede Daimi Komite ve Siyasi Büro’ya yapılacak seçimlerin hangi parti yetkililerini yeni nesil liderler olarak konumlayacağı konusunda tahmin yürütmek güç görünüyor.

Kongrede alınacak kararların ve yönetim organlarının oluşumunun, Çin’in siyasetinin yakın gelecekteki seyrinin ne olacağının yanı sıra Şi’nin yeni dönemde nasıl bir yönetim tarzını benimseyeceğine dair de ipuçları vermesi bekleniyor.