Nebahat Tanrıverdi Yaşar / AA

Nijer’deki askeri cunta ile yaşanan haftalar süren gerilimlerin ardından Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron, pazar akşamı televizyonda yaptığı bir röportajda, Fransız silahlı kuvvetlerinin yıl sonuna kadar ülkeden çekileceğini duyurdu. Oysa daha iki hafta önce Macron, Fransız büyükelçilere Nijer’deki demokrasiyi savunma konusundaki taahhüdünü iletmişti. Ancak olaylar geliştikçe Fransa’nın duruşu sürdürülemez hale geldi.

Çekilmeye giden yol

Öncelikle 26 Temmuz’da Nijer’de Cumhurbaşkanı Muhammed Bazum’u deviren askeri rejim ile Fransa arasındaki diplomatik gerilim sıfır toplamlı bir krize dönüştü. Nijer’de askeri cunta yönetimi, Fransa ile olan askeri anlaşmaların iptal edildiğini açıkladı ve Fransız askerinin ve diplomatik misyonunun ülkeden ayrılmalarını talep etti. [1]

Buna karşılık Fransa, bu talepleri, cuntanın Nijer’in meşru temsilcisi olarak tanımadığını gerekçe göstererek reddetti.[2] Fransa’nın Senegal, Benin ve Fildişi Sahili dahil olmak üzere önemli Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu (ECOWAS) üyesi ülkelerine askeri ikmal yapması, gerilimi daha da tırmandırdı. General Abdurrahmane Tchiani, Fransa’nın Nijer’e askeri müdahale için hazırlandığını ve bu kapsamda 1 Eylül’den itibaren Benin’de iki askeri nakliye uçağı, bir Dornier 328, iki çok amaçlı süper PUMA tipi helikopter, 40 zırhlı araç konuşlandırdığını ve 7 Eylül’de ise bir Fransız savaş gemisinin Benin’e askeri personel getirdiğini iddia etti. [3]

Fransa, Mali ve Burkina Faso’nun aksine bu sefer hem bölgesel hem de uluslararası tepkilerden dolayı askeri darbenin geri çevrilebileceğini ve Muhammed Bazum’un yeniden görevine geri dönebileceğini umuyordu. Ancak Fransa’nın, tüm süreci diplomatik görüşmeler pahasına askeri müdahale seçeneği etrafında mobilize etme politikası [4] müttefiklerinden umduğu desteği bulamadı. [5] ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken, defaetle ve açıkça Nijer’deki durumun çözümü için en iyi yolun diplomasi olduğunu belirterek, ABD’nin askeri seçeneklere sıcak bakmadığı mesajını verdi. Dahası daha önce Mali’ye asker göndermeyi teklif eden Doğu Avrupa ülkeleri için de Ukrayna’da devam eden savaş nedeniyle Afrika’da olası bir askeri gerilim artık olası bir seçenek değil. İtalya ve Almanya gibi Avrupa ortakları da Nijer’le diplomatik bağları kesmelerini gerektirecek adımlardan uzak durmak istiyorlar, çünkü Niamey ile ilişkileri kesmek, Avrupa’daki büyüyen göç kriziyle mücadele riskini de beraberinde getiriyor. Afrika’dan Akdeniz’e uzanan aktif göç rotaları, Nijer üzerinden geçiyor ve bu rotaların denetlenmesi için Nijer ile işbirliğine devam etmek zorundalar.

Öte yandan Fransa’nın diplomatik müzakerelere ve arka kapı diplomasisine kapıları kapatmış olması, başta ABD olmak üzere müttefiklerinin de manevra alanını büyük oranda kısıtladı. Bu açıdan Fransa’nın asker ve diplomatik personelini ülkeden çekmesi, diplomasi ile bir orta yol bulmak isteyen ABD ve Avrupa Birliği (AB) ülkeleri için şartları nispeten daha olumlu hale getirebilir.

Çekilmenin ardından Fransız askerleri ne yapacak?

Öte yandan Fransız birliklerinin Nijer’den çekilmesi birtakım lojistik zorluklar barındırıyor. Bunlardan ilki çekilmenin 3 ay gibi kısa bir zamanda gerçekleşmesinin oldukça zor olmasıdır. Fransa kısa bir süre önce Mali’deki 5 bin askerinin tahliyesine 2021’in sonunda başlamış ve çekilmeyi ancak Ağustos 2022’de bitirebilmişti. [6] Nijer hava sahası Fransız uçaklarına kapalı olduğu için Paris, hava yoluyla tahliye için Nijer’deki yönetim ile sürece dair görüşmeler yapmak zorunda kalacak. [7] Benzer şekilde kara yolu rotaları ve tahliye yöntemlerinin de müzakere edilmesi gerekecek, çünkü muharebe araçları, mobil hava terminalleri ve helikopterler de dahil olmak üzere tüm ağır askeri ekipmanları kara yoluyla çıkarmak gerekiyor.

İkinci mesele ise Nijer’den çekilen Fransız askerlerinin nereye konuşlandırılacağı veya Fransa’ya dönüp dönmeyeceklerine dair belirsizlik. Mali ve Burkina Faso’da gerçekleşen darbelerden sonra Fransa, bu iki ülkedeki askerinin bir kısmını Nijer’e kaydırmıştı. Bu açıdan, Nijer Fransa’nın bölgede son yıllarda başlayan geri çekilmesinin ana üssü haline gelmişti. Dahası Nijer’in, ABD, Fransa ve AB güvenlik misyonlarının ana merkezi olması bekleniyordu. [8]

Fransa özelinde, Nijer’den çekilecek Fransız askerlerinin Afrika’da Fransız üslerinin bulunduğu Çad, Gabon, Benin gibi ülkelere kaydırılması bir olasılık. Kaydırılma yerine Fransa’ya geri dönmeleri durumunda, bu siyasi tercihin Fransa’nın Afrika’daki stratejisinin değişimine de işaret edecektir. Fransa’nın Afrika politikası 2017’den beri pek çok başarısızlıkla ve dirençle karşılaşmasına rağmen, Paris henüz Afrika politikasında köklü değişimlere neden olabilecek, strateji, araç ve söylem değerlendirilmesi yapmadı. Her halükarda Fransızların Nijer’den çekilmesi, Batı askeri varlığını Orta Sahel’den daha da uzaklaştıracak.

Fransa sonrası Nijer’de yeni dinamikler

Fransa’nın Nijer’den ayrılmasının Nijer ve Sahel’de daha fazla güvensizliğe yol açıp açmayacağını söylemek için henüz çok erken. Komşu Mali’de, yabancı ve Birleşmiş Milletler (BM) birliklerinin ayrılmasının ardından ülkede radikal terör gruplarının şiddet eylemleri hızla arttı. Küresel Terörizm Endeksi’ne göre geçen yıl Nijer’de terörle ilgili ölümler yüzde 79 düşerken, komşu Mali ve Burkina Faso gibi ülkeler terör saldırıları yüzünden en ölümcül iki yer haline geldi. Sahel’de geçen yıl radikal örgütlerin gerçekleştirdiği terör saldırılarının yüzde 90’ı bu iki ülkede meydana geldi. Burkina Faso, 2022’de Afganistan’ın ardından dünyada terörden en çok etkilenen ikinci, Mali de dördüncü ülke oldu. [9]

Öte yandan Nijer, Mali ve Burkina Faso arasında temel farklılıklar bulunuyor. Nijer’de silahlı kuvvetler, terörle mücadelenin ana aktörüydü ve Fransa’yla ABD genel olarak sahada operasyonel destek veriyorlardı. Bundan ötürü de Nijer silahlı kuvvetlerinin askeri kabiliyetleri daha iyi durumda ve terörle mücadele konusunda daha tecrübeli. [10] Ayrıca, ordu Nijer’de alan hakimiyetine sahip. Bundan dolayı, bu iki ülkedeki güvenlik durumu uluslararası ve bölgesel askeri desteğin çekilmesi sonrasında ciddi oranda kötüleşirken, Nijer bu kaderden kaçabilir.

Yine de Nijer’deki yeni yönetimin etkin bir terörle mücadele performansı gösterme ihtimali belirsizliğini koruyor. Askeri darbenin meşruiyet sorunu ve ordu içi bölünmeler nedeniyle cunta yönetiminin dikkatini başkentteki iktidar mücadelesine odaklaması ve terörle mücadele çabalarının ikinci plana itilmesi oldukça olası. Bunun yanı sıra Sudan’dakine benzer bir biçimde, başkanlık muhafızları ile Nijer silahlı kuvvetleri arasında iç bölünmeler belirgin hale gelebilir. Bu nedenle de cuntanın geçiş dönemini nasıl planlayacağı büyük oranda belirleyici olacaktır.

Bölge açısından önemli bir dönüm noktası olabilecek şekilde, ECOWAS’ın askeri müdahale tehdidi sonrasında, 16 Eylül’de bu üç askeri cunta ülkesi silahlı isyanlara ve dış saldırılara karşı birbirlerine yardım etmeye karar verdiler. Üç ülke arasındaki iş birliği eksikliği, terör gruplarının bir bölgeden diğerine kolayca geçebilmesinin nedenlerinden biriydi. Bu üç ülke arasında şu ana kadar ortak askeri operasyonlar yapıldı. Bu artan işbirliği bölgedeki terör grupları üzerinde gerçek bir baskı oluşturabilir. ECOWAS’ın uyguladığı yaptırımların olumsuz etkisi giderek artıyor ve bu durum, içerde darbe yönetimine karşı halkın öfkesini uyandırmaktan çok darbeci yönetimin konsolide olmasına, bölgesel düzlemde ise yeni kurulan bu bölgesel askeri yakınlaşmayı güçlendirmeye neden olabilir. [10]

Öte yandan Nijer’in de Mali ve Burkina Faso’nun izinden gidip Wagner ile anlaşarak, ihtiyacı olan güvenlik desteğini Rusya’dan almaya çalışması oldukça muhtemel. [11] Fakat Moskova’nın Wagner birliklerini orduya entegre etme kararının, Nijer’in gelecekteki kararına ve Nijer-Rus işbirliğinin karakteristiğine şüphesiz önemli etkileri olacak. Rusya’nın güvenlik ve koruma sözü verdiği çoğu coğrafyalarda gücünü ve nüfuzunu kaybediyor oluşuna dair algı, Afrika’da etkin bir diğer büyük güç olan Çin’e yeni olanaklar getirme potansiyeline de sahip. Çin donanmasının Nijerya’ya gerçekleştirdiği dost ziyareti [12] ve Nijer ile ekonomik işbirliği projeleri [13] ve en son olarak arabuluculuk teklifi de bunu teyit ediyor. [14]

[1] https://www.theguardian.com/world/2023/aug/03/niger-coup-junta-joe-biden-mohamed-bazoum

[2] https://www.africanews.com/2023/09/10/niger-french-forces-will-redeploy-only-at-bazoums-requests-president-macron/

[3] https://www.aa.com.tr/en/africa/niger-junta-accuses-france-of-planning-military-intervention/2958763

[4] https://www.france24.com/en/france/20230805-france-supports-ecowas-intervention-in-niger-foreign-minister-says

[5] https://www.politico.com/news/2023/08/18/france-u-s-relations-niger-coup-00111842

[6] https://hir.harvard.edu/how-france-failed-mali-the-end-of-operation-barkhane/

[7] https://www.npr.org/2023/08/07/1192432292/nigers-junta-shuts-airspace-as-the-deadline-passes-to-restore-the-ousted-preside

[8] https://www.military.africa/2023/05/germany-to-join-eu-military-training-mission-in-niger/

[9] https://www.aa.com.tr/tr/dunya/sahelde-terore-bagli-olumler-15-yilda-yuzde-2-bin-artti/2852572#:~:text=2011’de%20endeksin%20113.%20sırasında,ve%20Nijer%2010.%20sıraya%20yerleşti.

[10] https://www.theafricareport.com/318769/can-the-niger-army-stand-up-to-ecowas/

[11] https://apnews.com/article/wagner-russia-coup-niger-military-force-e0e1108b58a9e955af465a3efe6605c0

[12] https://www.ntv.com.tr/dunya/cin-savas-gemisi-nijeryada-demirledi,uDKkzkK2IUmBJLi6qEl9hA

[13] https://www.scmp.com/news/china/diplomacy/article/3230040/niger-chinas-path-stability-may-diverge-western-security-priorities

[14] https://www.aa.com.tr/en/africa/china-to-mediate-in-niger-crisis/2984182

(Nebahat Tanrıverdi Yaşar, serbest araştırmacı)