Doç. Dr. Mehmet Yaşar’ın, 31 sayfa süren makalesinde, her iki surenin bütünlüğü ve içerilerinde geçen kelimeler incelendi. Makalenin Öz ve Giriş kısımlarında şu açıklamalara yer verildi:

Öz

Mekke dönemi, Hz. Peygamber’in ve müminlerin en meşakkatli dönemidir. Bu dönemde İslâmî davet, çeşitli zorluk ve iftiralarla karşılaşmıştır. Nitekim bu dönemde nâzil olan âyetler de müşriklerin tavırlarını eleştirerek, müminlerin karşılaştıkları zorluklara karşı onlara destek olmuştur. Hz. Peygamber’i, müminleri destekleyip müşriklerin iftiralarına cevap veren sûrelerin başında Duhâ ve İnşirâh sûreleri gelmektedir. Bu çalışma Duhâ ve İnşirâh sûrelerinin Mekke dönemindeki yansımalarının irdelenmesini hedeflemektedir. Konu bütünlüğü açısından sûrelere bakıldığında, her iki sûrenin, tek bir sûre gibi olduğu açıkça görülmektedir. Her iki sûrede de Hz. Peygamber’in geçmişteki bazı vasıflarına vurgu yapılmakta ve onun yaşadığı sıkıntıların Allah’ın yardımıyla çözüleceğine işaret edilmektedir. Sûrelerde Hz. Peygamber’den geçmişte olduğu gibi gelecekte de Allah’a güvenmeye devam etmesi talep edilmekte ve tüm eylemlerinde onun rızası çerçevesinde hareket etmesi istenmektedir. Bu iki sûrenin tamamında, ilâhî iradenin Hz. Peygamber üzerindeki etkisi canlı ve hissedilir bir şekilde ortaya konmaktadır. Bu çalışma, siret-nüzûl ilişkisi göz önünde bulundurularak ilgili sûrelerin Hz. Peygamber’in ve müminlerin üzerindeki etkisinin yanı sıra Mekke dönemindeki yansımalarını ortaya koymaktadır. Çalışmada sûrelerde zikri geçen dalâlet, vizr gibi bazı mücmel ifadelerin, zâhirî anlamından hareketle Hz. Peygamber’in günah işlediği yahut risâlet öncesi dalâlet üzerine olduğu şeklindeki yorumların bütüncül olmadığı görülmüştür. Bunun yanı sıra, sûrelerde zikri geçen âhiret, razı olma hali gibi ifadelerin sadece cennet bağlamında zikredilmesinin yeterli olmayacağı, Hz. Peygamber’in daveti üzerinde de olumlu yansımaları olduğu ortaya konmuştur.

Giriş

Kur’an’ın Mekke dönemi birçok açıdan incelenmeyi hak etmektedir. Zira bu dönemde Kur’an, müşriklerin sahip olduğu birçok ahlâkî hastalığı hedef almakta ve bu konuda sürekliliği ifade eden bir mücadeleyi göğüslemektedir. Vahyin nüzûlü öncesi Mekke toplumunun içerisinde bulunduğu kaotik ortam çok yönlü tebliğ faaliyetini zorunlu kılmıştır. Vahiy bu dönemde sadece şirk düşüncesiyle mücadele etmekle yetinmemiş; müşriklerin toplumu ifsada sürükleyen birçok yanlışlarını da ortaya koymuştur. Bu mücadele birçok açıdan zorluğu da beraberinde getirmiştir. Müşrikler, putlarına olan bağlılıklarından ve kurmuş oldukları menfaate dayalı düzenin bozulacağı korkusundan dolayı vahye karşı çetin bir başkaldırıda bulunmuşlardır. Bu da Mekke döneminde vahyin ciddi bir direnişle karşılaşmasına yol açmış ve bu durum kavlî ve fiilî anlamda meşakkatli bir mücadelenin oluşmasını da beraberinde getirmiştir.(1)

Allah Teâlâ’nın vahyin tebliğ ve beyan sorumluluğunu Hz. Peygamber’e tevdi etmesi(2), onun müşriklerle olan mücadelede en büyük zorluğu yüklenen kişi olmasını da beraberinde getirmiştir. Zira Mekke müşriklerinin bu daveti nezaketle karşılamamaları ve bunun için her türlü mücadeleyi göze almaları, Hz. Peygamber’in mücadelesini zor bir boyuta taşımıştır. Bu süreçte Hz. Peygamber’in vahyin yükünü taşıyabilmesi ve şahit olduğu olumsuz manzaralar karşısında desteklenmesi ve hatta yönlendirilme ihtiyacı son derece önem arz etmiştir. Nitekim Hz. Peygamber ve inananlar nâzil olan âyetlerle yönlendirilmiş ve desteklenmişlerdir. Geçmiş ümmetlerden örnekler verilerek vahyin bu tarz mücadele sahnelerinin geçmişte de var olduğu mesajı verilerek(3) tevhid-şirk mücadelesinin kıyamete değin devam edeceği gerçeği zihinlerde kalıcı hale getirilmeye çalışılmıştır.(4) Kur’an’ın Mekke döneminde genel olarak iman edenleri motive eden, savunan ve yönlendiren âyetlerinin birçok örneği olsa da doğrudan Hz. Peygamber’i muhatap alan âyetlerden de bahsetmek mümkündür.(5) Bu süreçte Hz. Peygamber’i yönlendiren, motive eden ve onun yalnız olmadığını açıkça ortaya koyan âyet ve sûrelerin mevcudiyeti, Hz. Peygamber’in birçok açıdan tebliğ bilinciyle hareket etmesine katkı sunmuştur. Özellikle Duhâ ve İnşirâh sûrelerinin bu yönüyle üzerinde durulması gerekmektedir. Zira her iki sûre de Mekke döneminde nâzil olmuş olup, Hz. Peygamber’i merkeze koyan sûrelerin başında gelmektedir. Sûrelerde, Hz. Peygamber’in risâlet öncesi ve sonrası durumuna ilişkin çok yönlü bir okuma söz konusudur. Her iki sûrede de onun Mekke dönemindeki eza ve zorluklara karşı koyabilmesi adına peygamberlik konumuna ilişkin çarpıcı mesajlar mevcuttur. Bu sebeple her iki sûrenin, Mekke dönemindeki yansımalarının bütün yönleriyle irdelenmesini önemli kılmaktadır. İyi bir şekilde irdelendiğinde, esasında konu bütünlüğü açısından iki sûrenin tek bir sûre gibi olduğu açıkça görülmektedir. Ayrıca sûrelerde zikri geçen “dalâlet”, “vizr” gibi bazı mücmel ifadelerin nasıl ve ne şekilde anlaşılması gerektiği de bahsi geçen sûreler bağlamında incelenmesini ehemmiyetli kılmaktadır. Mezkûr sûrelere dair çalışmalar olsa da(6) iki sûreyi birlikte irdeleyen, bütüncül bir değerlendirmeye tabi tutan ve Mekke dönemindeki yansımalarına ışık tutan bir çalışmaya rastlanmamıştır. Dolayısıyla iki sûrenin bütüncül bir şekilde ele alınması sûrelerdeki birçok kelimenin de doğru anlaşılmasına katkı sağlayacaktır. Zira iki sûrenin bütüncül bir şekilde irdelenmesi, sûrelerdeki Hz. Peygamber’e yönelik hitapların bütüncül bir şekilde anlaşılmasına imkân sağlamanın yanı sıra sûrelerde zikri geçen bazı mücmel ifadelerin bağlamından kopuk bir şekilde ele alınıp eksik yorumlanmaması gerekliliğini de ortaya çıkarmaya katkı sağlayacaktır. Bu bağlamda ilgili çalışma Duhâ ve İnşirah sûrelerindeki belli bir kavrama yahut konuya odaklanan çalışmalardan tamamen farklıdır. Zira bu çalışma, sûrelerin başta Mekke dönemi olmak üzere Hz. Peygamber’in hayatı üzerindeki etkisine bütüncül yaklaşarak sûrelerin odaklandığı ana mesajları ön plana çıkarmayı amaçlamaktadır. Böylelikle sûrelerde zikri geçen bazı mücmel ifadelerin daha bütüncül anlaşılmasının yanı sıra sûrelerin çok yönlü mesajları somutlaştırılacaktır. Ayrıca her iki sûrenin hangi açılardan birbirini tamamladığı meselesine ışık tutulacaktır.

Bu amaçtan hareketle makale, Hz. Peygamber’i merkeze koyan Duhâ ve İnşirâh sûrelerinin nüzûl ortamındaki yansımalarının neler olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Ayrıca sûrede zikri geçen bazı mücmel ifadelerin anlamını sûre bütünlüğü çerçevesinde mukayeseli bir okumayla ve tümevarım yöntemini kullanarak izah etmeyi hedeflemektedir.

(1) Ayrıntılı bilgi için bk. Muhammed Saîd Ramazân el-Bûtî, Fıhhü’s-sîreti’n-nebeviyye (Dımaşk: Darü’l-Fikr, 1991), 121-142.

(2) Kur’ân Yolu (Erişim 5 Ekim 2023), en-Nahl 16/44.

(3) el-Bakara 2/214; Hûd 11/120.

(4) Muhammed b. Ahmed b. Mustafâ Ebû Zehre, Zehretü’t-tefâsîr (Kahire: Dâru’l-Fikr el-Arabî, ts.), 6/2877; Muhammed Ebû Zehre, el-Muʿcizetü’l-kübrâ (Kahire: Dârü’l-Fikr el-Arabî, ts.), 160-170.

(5) el-Alak 96/15-19; el-Müddessir 74/11-26; el-Kalem 68/1-4; et-Tebbet 111/1-5; et-Tekvîr 81/22. Ayrıntılı bilgi için bk. Hasan Habenneke el-Meydânî, Meâricü’t-Tefekkür ve Dekâiku’t-Tedebbür, (Dımaşk: Dâru’lKalem, 2000), 1/558.

(6) Bazı çalışmalar şunlardır: Recep Demir, “Duhâ Suresi 7 ve İnşirah Suresi 2. Ayetler Bağlamında Nübüvvet Öncesi Hz. Peygamber’in İnancı”, Marife Dini Araştırmalar Dergisi 14/3 (2014), 57-81; Mustafa Naci Kula, “Zorluk ve Sıkıntılarla Başa Çıkma Süreçlerinde Manevi Destek Örneği Olarak İnşirah Suresi Üzerine Psikolojik Analizler”, Türk Manevi Danışmanlık Ve Rehberlik Dergisi (3) (2021), 9-23; Bayram Ayhan, “Duhâ Sûresine Dair Sebeb-i Nüzûllerin Tahlili”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/1 (2016), 75-99.

Makalenin tam metni:
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/3475301