Malavi’de 16 bin 400 doz, Güney Sudan’da ise 59 bin doz Oxford-AstraZeneca aşısının 13 Nisan olan son kullanma tarihleri geçmiş durumda. Dünya Sağlık Örgütü’nün (WHO) son kullanma tarihlerini güvenli bir şekilde uzatabilecek yolları araştırmak için bu aşıların tutulması yönündeki çağrılarına rağmen, iki ülke de bu aşıları imha etme kararı aldı.

Demokratik Kongo Cumhuriyeti ise yoksul ülkelere aşı tedarik etmeyi amaçlayan Covax programı kapsamında aldığı 1,7 milyon aşının büyük bir bölümünü kullanamayacağını açıkladı.

Kongo’da Nisan sonu itibarıyla bu aşılardan yalnızca 1000 doz kullanıldı. Son kullanma tarihi 24 Haziran olmasına rağmen bu aşıların çoğu Togo ile aşı tedariğinin ilk fazını halihazırda tüketmiş olan ülkeler arasındaki Gana’ya gönderiyor.

BBC muhabiri Peter Mwai’nin haberi

Aşılar neden kullanılmadı?

Aslında Oxford-AstraZeneca aşıları üretildikten sonra buzdolaplarında güvenli bir şekilde 6 aya kadar muhafaza edilebiliyor. Buna rağmen bazı ülkelerde aşılama sürecini yavaşlatan çeşitli unsurlar var. Nitekim Güney Afrika hükümeti, ülkedeki Covid varyantına karşı yeterli koruma sağlayamayacağı gerekçesiyle Şubat ayında teslim aldığı 13 Nisan son kullanma tarihli Oxford-AstraZeneca aşıları kullanmama kararı aldı.

Afrika Birliği şimdi bu aşıları kıtadaki diğer ülkelere dağıtmaya çalışıyor. Mart ayının sonlarında Afrika Birliği’ne, Afrika ülkelerine dağıtması için bir milyon doz aşı gönderildi. Ancak Güney Sudan’ın da aralarında olduğu bazı ülkeler, bu aşıların son kullanma tarihi konusunda bilgilendirilmediklerini söyledi.

Öte yandan Nijeryalı yetkililer, tüm bu dozları kısa sürede aşılamanın mümkün olmadığını belirtti. Bunun üzerine aşıların bir bölümü komşu ülkeleri Togo ve Gana’ya, bir bölümü ise Jamaika’ya gönderildi. WHO, yalnızca Togo ve Gambiya’nın ellerindeki aşı dozlarının tamamını son kullanma tarihinden önce kullandıklarını doğruladı. Aşıların geri kalanına ne olduğu ise bilinmiyor.

Aşılama neden gecikti?

WHO, Afrika’dan Phionah Atuhebwe, kıtadaki ülkelerin önemli bir bölümünün yeterli hazırlığı yapamadan aşıları teslim aldığını, bunun da aşılamayı yavaşlattığını vurguladı. Öte yandan bazı ülkelerde finansal sorunlar bu süreçlerde etkili oldu.

Afrika Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi’nden (Africa CDC) John Nkengasong, sağlık çalışanlarının sayılarının artırılması ve çalışanların kendilerini virüsten korumaları için gereken koruyucu ekipmanlar dahil hastalenelerde yeterli sağlık malzemesi tedariğinin sağlanması çağrısında bulundu. Nkengasong, “Afrika kıtası aşılamanın nasıl yapılacağını biliyor, bu ülkelerde zaten başka hastalıklar için aşılama yapılıyor. Kritik soru şu: Aşılamayı nasıl yaygınlaştırır ve hızlandırırsınız?” ifadelerini kullandı.

Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nde yalnızca sağlık hizmetlerinin zayıf olması değil, ulaştırma ağının zayıf olması da aşıların ülkenin farklı yerlerine erişmesini engelledi. Kongolu yetkililerin güvenlik endişeleri nedeniyle Mart ayı ortalarında Oxford-AstraZeneca aşılarının kullanımını durdurması ve ancak 19 Nisan’da aşılamanın devamını getirebilmesi de, durumu daha karışık hale getirdi.

Afrika ülkeleri ellerindeki aşıların son kullanma tarihine yaklaşması ya da bu tarihi geçmesi durumunda WHO ya da Africa CDC kuruluşlarından birine bilgi vermekle yükümlü.

Aşıya şüpheyle yaklaşılması etkili oldu mu?

Afrika ülkelerinde bazı uzmanlar ve siyasiler, halk arasında aşının güvenilirliği ve etkinliğine kuşkuyla bakılmasının da aşılamayı yavaşlattığını savunuyor. Bu faktörün aşıların elde kalmasında ne kadar etkili olduğunu sayısal olarak belirlemek ise çok zor.

BBC News’a konuşan Sierra Leona Sağlık Bakanı Austin Demby, ülkesinde insanları aşıyla ilgili ikna etmekte zorlandıklarını söyledi. Malavili virolojist Gama Bandawe, ülkesinde aşıya olan güvensizliğin de teslim alınan aşıların tamamının kullanılamamasında rol oynadığı görüşünde. Güney Afrika’da ise kan pıhtılaşması vakaları nedeniyle bir dönem güvenilirliği tartışılan Astra-Zeneca aşılarının kullanımının durdurulması kararı, aşıya yönelik tereddütleri derinleştirmişti. Bandawe’ye göre Güney Afrikalı yetkililer tereddütleri dindirmek için “ellerinden geleni” yaptı ama halktan beklenen tepkiyi alamadı.

Africa CDC’nin Covid aşılarına ilişkin algıları araştırdığı 15 ülkede yapılan bir ankete göre, kıtada yaşayanların önemli bir bölümü aşıların güvenilirliği konusunda kaygılı. Ankete göre katılımcıların ortalama yüzde 20’si aşı olmayacaklarını söyledi. Bu oran Etiyopya, Nijer ve Tunus’ta yüzde 10’un altındayken, Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nde yüzde 41 seviyesinde.