“Gazali felsefeyi tahrip etmedi, onu temizledi”

Son dönemde İslam dünyasının iz bırakmış düşünürlerinin hayatlarını, düşünce dünyalarını anlatan kitaplar çıkmaya başladı. Bunun farklı etkenleri olduğunu düşünüyorum.

Sedat Palut / Karar

Birincisi malumdur ki İslam dünyasında, son dönemlerde iz bırakacak bir fikir akımının, adamının eksikliğinin farkına varılması, ikincisi ise yıllar önce yaşamış ve yazdıklarıyla topluma yön veren ulemalarla ilgili farkındalık oluşturularak onların hatırlatılmaya çalışılması. Gazali’de bunlardan birisi. Yakın zamanda Gazali ile ilgili çok sayıda kitap yayınlandı. Vakıfbank Kültür Yayınları arasından çıkan ‘Gazali: İslam’ın Dirilişi’ adlı kitap da bunlardan bir tanesi.

Kitabın yazarı Amerikalı İslam tarihçisi Erıc Ormbsy. Avrupa ve ABD’nin çeşitli üniversitelerinde bulunan ve çalışmalar yapan yazarın Ortadoğu ile ilgili farklı başlıklarda eseri var ve Arapça, Türkçe ile İbranice biliyor.

1058’de Horasan’da doğan Gazali küçük yaşlarda yetim kalıyor. Yaşamının ilk yıllarında Cürcan’a eğitime gidiyor. Kısa bir süre sonra döneminde önemli bir âlimi olan Cüveyni’nin öğrencisi oluyor. Burada hocası talebesinden, talebesi de hocasından çok etkileniyor. Gazali fikir hayatının temellerini hocasının yanında atıyor. Cüveyni’den sonra Nizamülmük’ün teşvikiyle Bağdat’taki meşhur Nizamiye medreselerinde ders vermeye başlıyor Gazali. Bu süreçte Fıkıh ve Kelam’la ilgili çeşitli kitaplar yayımlıyor. Gazali zaman içinde felsefeye de merak salıyor, bu alanla ilgili kitaplar yazarak çeşitli tartışmaların başlamasına vesile oluyor.

Gazali: İslam’ın Dirilişi kitabının öne çıkan ve tartışmaya da vesile olacak bir ara başlığı var. ‘Gazali İslam’da Felsefeyi Yok Mu Etti?’ Ormbsy, İslam dünyasında uzun zamandır Gazali’nin felsefeyi yok eden kişi olarak tanındığını, buna hak verenler olmakla birlikte karşı çıkanların olduğunu belirtiyor. Yazar, Gazali’nin felsefenin gelişmesini beslemekle birlikte engellediği yönünde fikrini beyan ediyor. “Evet, Gazali felsefeye gerçekten darbe vurdu; ama bir anlamda daha derin ve nihayetinde daha tahrip edici bir şey daha yaptı. Felsefi öğretilerin önemli bir kısmının İslami vahiyle hiçbir şekilde bağdaşmadığını (İbn Rüşd’den farklı olarak) kesin bir şekilde kanıtladı. Bundan da vahimi, bu öğretilerin kendi içlerinde de savunulamaz olduğunu kanıtlamaya çalıştı. Sadece küfür olmakla kalmayıp da bir de batıldılar. Hatta işi, bizzat filozofların terminoloji ve argümanlarını benimseyip onlara derinlemesine hakim olarak filozofları kendi silahlarıyla vurma noktasına kadar götürdü.” (S.103)

Yazar bunu ifade etmekle birlikte Gazali’nin felsefeyi tahrip etmediğini, onu kendi amaçları doğrultusunda, daha sonra hem kelamcılar hem de tasavvufçular tarafından benimsenecek derece temizlediğini belirtiyor. Zira Gazali’nin felsefeye bakış açısını özetleyen şu cümle önemlidir. “Hakkı kişi ile bilemezsin. Önce hakkı bil, sonra hak ehlini tanırsın.”

Gazali yazdığı Tehafüt-ül Felasife adlı kitapta filozofları konformizmle suçlar. Onun takipçilerini de eleştirir. Kitabında şu ifadelere yer verir. “Onların inkâra sapmalarının esas kaynağı Sokrates, Hipokrat, Platon, Aristoteles ve benzeri önemli isimleri duymuş olmaları; bu filozofları izleyenlerin akıl güçlerinin güzelliğini, geometri, mantık, fizik ve metafizik hakkında bilgilerinin inceliğini abartarak anlatmalarıdır.”

Gazali, dinden uzaklaşanları, yanlışı taklit ettikleri için eleştirir. Ayrıca ona göre kalplerin hastalıklarında şifa verecek gerçek hekimlerin filozoflar değil, Hz. Peygamber’in nezdinde diğer peygamberler olduğunu ifade eder. Onlara hakikatin iç yüzünü aklın ötesinde anlama yeteneği verilmiştir.

Kitapta Gazali ile ilgili bu konuda çıkan tablo, felsefenin İslam dünyasındaki potansiyel tehlikesine dikkat çekmektir. Yaşadığı dönemde felsefenin etkisiyle oluşan ve dinden uzaklaşanlara birer tepki olarak ve filozofların fikirlerini çürütmeye çalışacak bir pozisyon alıyor Gazali.

Gazali: İslam’ın Dirilişi adlı kitap, Gazali’nin hayatını anlatmakla birlikte yaşadığı dönemin İslam dünyasındaki kültürel ve bilimsel atmosferin fotoğrafını çekmeyi ihmal etmiyor. Yazar Ormsby’in Gazali’ye eleştirel baktığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Sade bir dille yazılmış kitap tartışılacak öğeler içeriyor.